Sabbat of zondag in Openbaring

De Bijbel in Gewone Taal (BGT) is uit, en dat gaat met de nodige voor- en tegenstand. Sommige mensen zijn heel blij — een zuster uit België vertelde ons dat ze erg tevreden is dat de ‘boog’ in Genesis 9 nu ook een ‘regenboog’ is. Anderen zijn zeer kwaad, bijvoorbeeld omdat de BGT niet meer op Biblija zal komen, of omdat Genesis 1:2 nu spreekt over wind in plaats van geest.

Maar, de belangrijkste reactie op de BGT onder adventisten moet toch rond Openbaring 1:10 zijn. ‘Vroeger’, in de NBV, stond daar: ’Op de dag van de Heer raakte ik in vervoering.’

Als adventisten gaan wij er jaar en dag al vanuit dat die dag van de Heer de sabbat is. Dat is volkomen logisch, want de dag van de Heer is toch de sabbat! Helaas blijkt die logica, die breed leeft onder onze geloofsgenoten, niet bij het Nederlandse Bijbelgenootschap aanwezig te zijn. Of is er iets anders aan de hand?

In de BGT staat er nu: ‘Op een zondag, de dag van de Heer, kreeg ik een bijzondere droom.’ Nu is ‘bijzondere droom’ wat mij betreft een veel betere vertaling dan vervoering. Gelukkig weet ik wat daar in het Grieks staat, want ik zou niet weten wat ‘vervoering’ is; iets met reizen ofzo. Maar dat is niet het pijnpunt, de dag van de Heer is nu zondag … Dat doet adventisten zeer.

Complottheorieën

Meteen hoor ik ook complottheorieën. Iemand schreef op onze site: ‘Ik ben bang dat er soms een verborgen agenda achter ligt om bepaalde leerstellingen te ondermijnen.’ Ik ken de meeste vertalers bij het NBG, ik heb zelfs met een of twee gestudeerd, en van verborgen agenda’s is er geen sprake. Als adventisten mogen we blij zijn met het NBG, want die willen hun vertaling juist niet laten beïnvloeden door leerstellingen. Hierdoor zijn NBG-vertalingen veel behapbaarder door adventisten.

Toch staat er daar in Openbaring ‘zondag,’ waar we eigenlijk ‘sabbat’ hadden verwacht. Ik las voor het eerst erover op Facebook, en ik heb toen meteen mijn ochtendbijbelstudie aan die tekst besteed. Ik ontdekte dat dingen wel veel genuanceerder zijn dan we gewoon zijn te denken (later heeft het NBG zelfs gereageerd op onze vragen over die vertaling). Misschien mag ik jou, als lezer, meenemen in een ontdekking van de nuance van Openbaring 1:10.

Vertalen

Maar eerst, vertalen. Op Newbold leerden we Nieuw Testament van een vertaler, Dr. Verrecchia. Hij leerde ons: vertalen is keuzes maken. Een woord in een taal is niet perfect te vervangen door een woord in de ander. Pneuma in het Grieks betekent wind of geest, dus als je dat woord vertaalt moet je steeds kiezen tussen wind of geest. Meestal is dat makkelijk, maar soms is het lastig kiezen (zie Genesis 1:2 of Johannes 3:8). De vertaler maakt, in het geval van het NBG zeer weloverwogen, een keuze tussen de opties. Als lezer kunnen we het best soms oneens zijn met de keuzes van de vertaler, dat is ons recht. Maar daardoor is de vertaling niet goed of slecht.

hij leerde ons: vertalen is keuzes maken

De BGT is een bijzondere vertaling, die niet bedoeld is als kanselbijbel of als de enige Bijbel die je leest. Het is een poging om de tekst van de Bijbel zo duidelijk mogelijk weer te geven. Dat maakt het extra moeilijk voor de vertalers, want zij moeten dan meer keuzes maken. Zij moeten niet alleen vertalen, maar ook hier en daar verklaren. ‘Eerste dag van de week’ moet vervangen worden door zondag, want de beginnende bijbellezer weet dat niet. ‘Het Koninkrijk Gods’ moet vervangen worden door iets anders (b.v. ‘de nieuwe wereld’), want anders denkt de beginnende bijbellezer dat het om een aards koninkrijk gaat. Door al deze keuzes is het gevolg dat er misschien nog meer op te merken is op de BGT dan op de NBV, HSV of NBG–51.

Deze opmerkingen zijn het gevolg van de vertaalstrategie. Het is onmogelijk om duidelijke taal te gebruiken, en dan alles te vertalen hoe elk willekeurige lezer het zou willen. En toch … nu ik zo’n 20% van de BGT heb gelezen, vind ik dat de vertalers het heel goed hebben gedaan. Natuurlijk vind je in al die 31,102 verzen een aantal die minder zijn. Maar tientallen duizenden zijn geweldig vertaald.

Wil je meer weten over vertalen? Kom naar een van de BGT vertaalworkshops georganiseerd door het district Zuidwest Nederland.

Sabbat of zondag

Terug naar Openbaring 1:10. Dat leek minder vertaald te zijn door die zondag. Ten eerst, de ‘dag van de Heer’ is niet de sabbat en ook niet de zondag. De ‘dag van de Heer’ is de dag van het oordeel (zie bijvoorbeeld 1 Korintiërs 5:5 of 2 Korintiërs 1:14). Maar het is duidelijk dat Johannes zijn visioenen niet krijgt op de dag van het oordeel. Dus er wordt er wat anders mee bedoeld.

Hoewel er in de Nederlandse (en ook Engelse) vertalingen ‘dag van de Heer’ staat, staat er in het Grieks eigenlijk iets anders. Iets dat we in het Nederlands met ‘de Heer-dag’ of de ‘Heerig dag’ zouden moeten vertalen. Alleen, dat is geen Nederlands, dus wordt het ‘de dag van de Heer’ — ook al staat er in het Grieks wat anders. Vertalen is keuzes maken.

De woorden ‘Heer-dag’ komen verder niet voor in de Bijbel, dus we kunnen ook niet spieken wat elders bedoeld wordt. Daarom moet je verder kijken. We komen ‘Heer-dag’ vaak tegen buiten de Bijbel, bij de oudste christelijke geschriften. In de oudste christelijke boeken verwijst ‘Heer-dag’ naar de dag van Jezus’ opstanding. Bij de alleroudste christelijke bronnen is er geen twijfel: de ‘Heer-dag’ is de zondag.

De dag van Jezus’ opstanding speelde een grote rol bij de eerste christenen, binnen en buiten de Bijbel. Zondag is de dag waarop christenen bijeenkwamen om brood te breken of collecte te houden (zie bijvoorbeeld Handelingen 20:7, 1 Korintiërs 16:2). Ze noemden die maaltijd ook wel de ‘Heer-maaltijd’ (1 Korintiërs 11:20). De dag daarvoor, op sabbat dus, gingen ze naar de Synagoge (zie b.v. Handelingen 17:2, 18:4). Deze brood-en-collecte-dag, noemden ze meestal de ‘Heer-dag.’

Seventh-day Adventist Bible Commentary

Wat ik hierboven schets is niet nieuw. In de SDA Bible Commentary staat dit ook. ‘It is a familiar term in the Church Fathers for the first day of the week’ (Het is een gewoon woord in de kerkvaderen voor de eerste dag van de week). Het ligt dan ook voor de hand dat de BGT ‘de Heer-dag’ vervangt door de meest voorkomende betekenis in die tijd: zondag.

de zondag heeft nooit een religieuze betekenis gehad: de enige heilige dag is de sabbat

In het algemeen zijn veel adventisten het oneens met die conclusie, zo ook de SDA Bible Commentary. Deze zegt dat je bij vertalen en verklaren alleen kunt terugkijken, niet vooruit. We kunnen dus niet 50 jaar verder kijken naar de oudste christelijke geschriften om Openbaring te verklaren. Dat is een logisch uitgangspunt. Bijbelwetenschappers zullen reageren dat we ook rekening moeten houden met het feit dat we maar 1–2% van de geschriften van toen hadden. Dus dat dit uitgangspunt niet helemaal reëel is.

Nog sterker is het adventistische argument dat de zondag nooit een religieuze betekenis heeft gehad of gekregen. De enige heilige dag is de sabbat. Dus zou de ‘Heer-dag’ gewoon de sabbat moeten zijn, want een ander dag van de Heer is er niet.

Goed of fout?

Heeft het NBG deze tekst dan verkeerd vertaald? Daar kunnen we lang en breed over spreken. Zullen we het met z’n allen met elkaar eens worden, ik denk het niet. Er is weinig aanleiding om aan te nemen dat Johannes op een sabbat zijn visioen krijgt, maar ook weinig aanleiding dat dat een zondag zou zijn. De Bijbel is hier niet helemaal duidelijk. Ben ik dan te simpel als ik aanneem dat als het niet 100% duidelijk is, dat het dan geen hoofdzaak is? Misschien vindt Johannes het niet belangrijk dat we precies weten welke dag het is?

Hoe dan ook, de BGT moest een onduidelijke tijdsreferentie duidelijk maken. Zij moesten kiezen, want vertalen is keuzes maken. Het argument dat het sterkst bij hen woog was dat van de oudste christelijke geschriften. Bij de meeste adventisten zal dat de sabbat zijn.

Wat mij betreft maken we van een mug een olifant. Eenendertigduizend verzen, en we vallen over dat ene vers. Ik ben blij dat ik een vertaling heb zonder woorden als ‘vervoering’ en ‘honend’. Een vertaling met begrijpelijke zinnen, ook al ben ik het niet eens met de vertaling van elk van die tientallen duizenden zinnen. Ik ben blij dat de BGT me gebiedt:

‘Vier de sabbat, want dat is een bijzondere dag’ (Exodus 20:8).

Ik ben blij dat Jezus, in gewone taal, straks tegen ons zegt:

‘Kom, de nieuwe wereld is voor jullie. Want mijn Vader heeft het echte geluk voor jullie bestemd. Dat was al de bedoeling vanaf de schepping’ (Matteüs 25:34).